Zeeuws Archief onthult met expo schrijnende verhalen slavenhandel Zeeland

door

Tussen de eeuwenoude gevels en grachten van het Nederlandse Middelburg ligt het Zeeuws Archief, waar documenten worden bewaard die blootleggen hoe de welvaart van de stad mede werd gebouwd op de trans-Atlantische slavenhandel. Niet alleen de handelaren zelf profiteerden van de driehoeksreizen: een heel netwerk van Zeeuwen had er voordeel bij. Scheepswerfmedewerkers, bakkers, zaagmolenaars, boekverkopers die bijbels leverden en ijzersmeden die handboeien en kettingen maakten, vrijwel iedereen droeg bij aan de winst van de Middelburgse Commercie Compagnie (MCC). “Deze welvaart is gebouwd op de uitbuiting van mensen. Vrijwel iedereen in de stad profiteerde direct of indirect van deze georganiseerde handel in mensen”, vertelt conservator Anneke van Waarden-Koets aan de Ware Tijd.

Tekst en beeld Edwien Bodjie

In de zeventiende en achttiende eeuw kende Zeeland en met name de hele streek Walcheren, talloze bedrijven die hun inkomsten ontleenden aan deze “verschrikkelijke handel in mensen”. De tentoonstelling ‘Ooggetuigen van de slavenhandel’ brengt deze geschiedenis terug tot menselijke maat. Niet alleen cijfers en handelsroutes, maar vooral persoonlijke notities, scheepsjournaals en dag verslagen van mensen die de driehoeksreizen meemaakten, krijgen er een stem. “Als je deze documenten leest, besef je hoe onmenselijk het was”, zegt de conservator.

“Wat we hier tonen is niet alleen Zeeuwse geschiedenis. Het is gedeelde geschiedenis”

Ze leest voor uit het logboek van de scheepschirurgijn aan boord van het MCC-schip ‘De Eenigheid’, gedateerd 26 juni 1762: “Op dato is er een vrouwslaaf, zijnde de laatste kraamvrouw, overleden, No. 21.” De vrouw werd aan boord gezet, zonder haar twee maanden oude baby, weigerde te eten en te drinken en overleed. In het verslag wordt haar dood toegeschreven aan ‘melancholie’, een toenmalig medisch begrip dat de wanhoop van vele gevangenen slechts ten dele beschrijft.

Een maand eerder noteerde dezelfde chirurgijn het overlijden van een jong meisje: ‘Den 14 dito een meijsjeslaaf, tenger en swak zijnde, verviel aan ’t schorbut… alle middelen vergeefs zijnde, overleed op dato voornoemd’. Het meisje stierf aan scheurbuik. Namen kregen de slachtoffers niet; slechts nummers!

‘De Eenigheid’ vertrok op 1 oktober 1761 uit de haven van Vlissingen in Nederland en kocht zijn eerste slaafgemaakten op 9 december van dat jaar bij Monrovia, Liberia. Daarna voer het schip langs Elmina in Ghana en Ivoorkust, waar totaal bijna tweehonderd mensen werden gekocht.

Handelsproces

Het archief legt het handelsproces tot in detail bloot. De schepen vertrokken uit Europa, beladen met textiel, messen, ketels, wapens, drank en tabak. Aan de West-Afrikaanse kust werden deze goederen geruild tegen mensen, ivoor, goud en rijst. Vervolgens zetten de schepen koers naar de plantagekolonies in de Amerika’s, waaronder Suriname, waar de tot slaaf gemaakten werden verkocht. De retourvracht bestond uit suiker, koffie, tabak en of katoen.

De in 1720 opgerichte MCC was in de achttiende eeuw één van de meest belangrijke Nederlandse spelers in deze driekhoeksreizen en verkocht naar schatting 31.000 Afrikanen. De reis van ‘De Eenigheid’ is één van de best gedocumenteerde. Volgens de scheepsjournaals en correspondentie werd systematisch ingekocht, soms bij grote handelsplaatsen, maar vaker bij kleine kustdorpen waar ‘handelbaarder’, dus goedkoper, mensen konden worden verkregen.

In Elmina bedroeg de prijs per persoon gemiddeld 193 gulden, terwijl aan de Liberiaanse kust mensen soms voor 115 werden verhandeld. Bij aankomst aan de kust loste de kapitein twee schoten, als teken dat hij slaven wilde kopen. Lokale machthebbers ontvingen telkens een ‘coustume’, een belasting of heffing voordat de handel kon beginnen.

‘De Eenigheid’ vertrok uit West-Afrika met 326 mensen aan boord. Tijdens de overtocht stierven er 33, voornamelijk door ziekte, uitputting of opzettelijke voedselweigering. Uiteindelijk bereikten 293 mensen levend Paramaribo. De reis leverde de MCC een winst op van 13.320 gulden, in huidige waarde omgerekend ongeveer 137.000 euro.

Het leven aan boord

De tentoonstelling belicht ook de logistiek van deze handel: zonder schepen geen slavernij. Bouwputten, timmerlieden, zaagmolens, werven en toeleveranciers waren essentieel. De documenten tonen de hiërarchie aan boord van kapitein en opperstuurman tot chirurgijn en matroos en ook de inventarissen van proviand en medicijnen.

De chirurgijn had een dubbele rol: zieken verzorgen en tegelijkertijd de verliezen aan ‘lading’ rapporteren. ‘Ik behandel zieken, maar mag de lading niet verliezen’, schreef een chirurgijn in een brief. Zulke woorden tonen hoe onmenselijk het systeem was geworden.

De welvaart die uit deze handel voortkwam, verspreidde zich door de hele Zeeuwse economie. Van scheepsbouwers tot bakkers en drukkers; velen waren direct of indirect afhankelijk van de MCC. Op de plek waar ooit het kantoor van de Compagnie stond, op honderd meter afstand van het archief, bevindt zich nu een monument ter nagedachtenis aan de slavernij. Jaarlijks wordt er op 1 juli  Ketikoti herdacht, de afschaffing van de slavernij in 1863.

Verzet en veerkracht

Maar de archieven vertellen niet alleen over lijden. Er zijn ook sporen van verzet: namen van mensen die zich wisten vrij te kopen, weglopers en korte vermeldingen van opstanden aan boord. Zo wist eens een groep tot slaaf gemaakten tijdelijk de controle over een schip te nemen; de bemanning vluchtte, maar het schip werd na enkele dagen heroverd. Zulke fragmenten herinneren eraan dat het slavernijverleden niet enkel een geschiedenis van onderdrukking is, maar ook van menselijke veerkracht.

De tentoonstelling combineert historische documenten met hedendaagse installaties. In smalle houten ruimtes, met het geluid van golven en ademhaling, ervaart de bezoeker iets van de beklemming van het scheepsruim. “Het doel is niet om te choqueren, maar om te laten voelen wat deze periode betekende”, zegt Van Waarden-Koets.

Veel MCC-archieven zijn inmiddels gedigitaliseerd en online beschikbaar, zodat ook in Paramaribo onderzoekers toegang hebben tot dezelfde bronnen als in Middelburg. “Door onze archieven te verbinden met mondelinge geschiedenis en Surinaamse perspectieven, ontstaat een vollediger beeld”, aldus der conservator. Er bestaan plannen om delen van de tentoonstelling ook in Suriname te tonen.

Herinneren om te begrijpen

De tentoonstelling laat zien hoe Zeeland, Suriname, Curaçao en Ghana onlosmakelijk zijn verbonden in één gedeelde geschiedenis. De namen die opduiken in de journaals keren terug in Surinaamse plantagelijsten en familiegeschiedenissen.

“Vrijwel iedereen in de stad profiteerde direct of indirect van deze georganiseerde handel in mensen”

Voor Suriname, waar 1 juli steeds meer aan betekenis wint, biedt ‘Ooggetuigen van de slavenhandel’ context en verdieping. Plaatsen als Fort Zeelandia, met bastions Middelburg en Veere, herinneren aan deze gedeelde erfenis. Bastion Veere is in Suriname nog altijd bekend, onder meer vanwege de kogelinslagen van de Decembermoorden. “Wat we hier tonen”, besluit Van Waarden-Koets, “is niet alleen Zeeuwse geschiedenis. Het is gedeelde geschiedenis. Door samen te kijken en te luisteren, kunnen we begrijpen wat dat verleden vandaag voor ons betekent.”

De expo is tot medio 2026 te zien in het Zeeuws Archief in Middelburg. Parallel loopt de online expositie ‘Handelaar in slaven’, die dieper ingaat op de economische mechanismen achter dit grimmige hoofdstuk uit de geschiedenis.

Conservator Anneke van Waarden-Koets in de expo hal waar handboeien en originele brieven uit de achttiende eeuw te zien zijn.