Pakaa-demonstratie belicht stappen traditioneel Saamaka-huwelijk: ‘Veel meer dan overdracht van spullen’

door

Wanneer een jonge marronman verliefd wordt, is zijn vraag niet of zijn liefde wordt beantwoord, maar van welk dorp het meisje komt. Pas als dit en familiebanden duidelijk zijn, brengt de man haar naar zijn moeder voor kennismaking. De moeder bespreekt de relatie met haar man, die vervolgens met zijn broer en familie de spullen voor de pakaa – bruidsschat bij een traditioneel Saramacaans marronhuwelijk – regelt.

Tekst en beeld Audry Wajwakana

Na het in ontvangst nemen van de pakaa deelt het jonge paar als dank zogenoemde fu gi tangi–pangi uit aan de familie. “Dat is de volgorde volgens het traditionele Saramacaans marronhuwelijk”, houdt Susan Amimba-Bodjie van het Saamaka Museum Mujee Wosu Dendu de Ware Tijd voor. “Maar vandaag de dag, in de stad, worden deze stappen vaak niet meer op de traditionele wijze doorlopen”, geeft ze toe.

“Als je de stappen juist volgt, helpt het om (familie)relaties in goede banen te leiden. Het voorkomt verwarring en beschermt bijvoorbeeld jonge vrouwen tegen ongewilde situaties” Esther Pinas

Traditie

In verband met de herdenking 263 jaar ondertekening vredestraktaten van de koloniale overheid met de Saramaccaners op 19 september organiseerde het Marron Vrouwennetwerk stichting Sisa een pakaa-demonstratie. Zaterdagavond was er in Prakwaki’s Botanische tuin een levendige, didactische vertoning. Amimba-Bodjie leidde de demonstratie samen met enkele acteurs, terwijl een gemêleerd publiek van ouderen, volwassenen en jongeren aandachtig toekeek.

In haar presentatie benadrukte Amimba-Bodjie dat zij niet alle wijsheid in pacht heeft en nodigde oudere aanwezigen uit om, waar nodig, haar te corrigeren. Ze baseert haar kennis op wat ze van ouderen heeft geleerd. “Elk dorp doet het op zijn eigen manier, maar er is een volgorde van stappen”, legde ze uit. Daarna vertelde ze eerst over de stappen die voorafgaan aan een pakaa.

De man doet eerst het aanzoek en bouwt een vriendschapsrelatie op met de vrouw. “Belangrijk is haar afkomst onderzoeken: van welk dorp ze is, wie haar ouders en grootouder zijn, omdat stamboomkennis voorkómt dat te nauwe verwantschappen ontstaan.” Slimme jongemannen vragen via hun moeder of er familiebanden zijn met dorpen, bijvoorbeeld Goejaba of Pikin Slee. Op basis daarvan besluit het koppel of het wel of niet verder gaat.

Is er groen licht, dan brengt de man zijn vriendin naar zijn moeder en “die ontvangt haar misschien met een bak groenten en een mes; dat is een uitnodiging om samen iets te snijden en tegelijk een gesprek te voeren”, verklaart Amimba-Bodjie. Die handeling is niet louter huishoudelijk: het geeft de schoonfamilie de kans om houding en gedrag te observeren. “Helpt de aanstaande met de afwas? Hoe spreekt zij? Hoe gedraagt zij zich? Kleine daden van beleefdheid, inzet en respect zeggen veel over iemands waarden en opvoeding”, benadrukt Amimba-Bodjie.

Het jonge echtpaar voor hun huis na de ontvangst van de pakaa.

De bruidsschat

Elke man begint op jonge leeftijd te sparen voor zijn pakaa. “Normaal kan een pakaa soms binnen een dag rond zijn, maar dat is als je het geld hebt om de spullen te kopen.”

Wat in de  pakaa komt, verschilt volgens Amimba. Voor een vrouw die voor het eerst trouwt, gaat het om een hangmat, huishoudelijke benodigdheden en veel pangi. Is de vrouw eerder getrouwd geweest of heeft ze kinderen dat is de bruidsschat doorgaans minder. Als de middelen ontbreken, kan het proces langer duren en ontstaan er situaties waarin koppels niet kunnen wachten, met ongeplande zwangerschappen als gevolg.

De pakaa wordt door de familie van de man naar de familie van de vrouw gedragen. Vanaf dat moment wordt het koppel als getrouwd beschouwd. “De pakaa wordt neergezet als veel meer dan een overdracht van spullen. Het is een sociaal instrument dat relaties regelt, families beschermt en gedragsnormen overdraagt”, legt Esther Pinas, directeur van Marron Vrouwennetwerk Stichting Sisa, uit aan de Ware Tijd.

Kennis vastleggen

De demonstratie zaterdag was niet alleen een voorstelling van hoe de ceremoniële handelingen verlopen, maar was ook een praktische les en een eerste stap in het systematisch vastleggen van een traditie die anders kan verwateren. Het idee voor een pakaa-demonstratie is ontstaan tijdens gesprekken met verschillende organisaties. Zo stelde de veelzijdige artiest Norman Banai voor om aandacht te besteden aan de Saamaka Daka wat leidde tot het plan voor een demonstratie, waarbij een trainer – in dit geval Amimba-Bodjie – de praktijk stap voor stap uitlegt, zodat het publiek de juiste informatie krijgt.

De bijeenkomst was voor genodigden en werd bewust klein gehouden vanwege weinig geld en beperkte ruimte. Het netwerk nodigde vooral mensen uit om feedback te geven. “We wilden mensen uitnodigen die ons konden corrigeren, maar ook zij die geen weet hebben, zodat zij kunnen leren”, aldus Pinas. Als het lukt zal het event volgend jaar groter worden opgezet.

Belangrijk is haar afkomst onderzoeken – van welk dorp ze is, wie haar ouders en grootouder zijn – omdat stamboomkennis voorkómt dat te nauwe verwantschappen ontstaan”Susan Amimba-Bodjie

Pinas benadrukt dat veel traditionele gebruiken verwateren, omdat overdracht nog uitsluitend mondeling gebeurt en niet systematisch is vastgelegd. Daarnaast spreken veel marron jongeren vaak Nederlands en Sranan in plaats van hun inheemse taal, waardoor taalbarrières ontstaan.

Ook zorgen migratie naar de stad, scholing en hoge transportkosten ervoor dat mensen minder vaak naar het binnenland terugkeren om de tradities te leren. Daarom heeft het Marron Vrouwennetwerk stichting Sisa inmiddels een onderzoeksteam ingezet dat teruggaat naar ouderen in het binnenland om kennis vast te leggen.

Beschermde sociale functie

Amimba-Bodjie zegt dat tradities soms onjuist worden voorgesteld, zeker op social media. “De pakaa wordt vaak overdag getoond, terwijl het bij ons ’s avonds hoort plaats te vinden. Soms worden er ook dingen bijgezet die er niet bij horen. Ook de volgorde klopt vaak niet.”

Wat in de stad wordt gedaan, noemen de mensen ‘Gi pakaa’, waar in rijen wordt gelopen, er wordt gekookt en de man voorop loopt. Dat is volgens haar slechts het laatste gedeelte van de ceremonie dat in de stad wordt uitgevoerd. Ze wil daaraan geen waardeoordeel geven, maar voor haar is belangrijk dat de mensen ook weten wat de juiste volgorde en context van deze traditie zijn.

Amimba-Bodjie: “Op de oefendag was ik in een discussie geraakt met een jonge actrice die vond dat mijn werkwijze niet klopte met wat er in de stad wordt gedaan. Ze deed navraag bij ouderen in haar familie en de volgende dag gaf ze aan dat zij bevestigden dat mijn werkwijze wel goed was.”

De pakaa heeft volgens Pinas een beschermende sociale functie, met duidelijke rituelen rond huwelijk en familiewaarden en rechten van vrouwen worden gewaarborgd. “Als je de stappen juist volgt, helpt het om (familie)relaties in goede banen te leiden. Het voorkomt verwarring en beschermt bijvoorbeeld jonge vrouwen tegen ongewilde situaties.” Dat is ook de reden dat het netwerk materiaal ontwikkelt om jongeren en scholen te informeren: vastleggen, trainen en uitleggen hoe het hoort te gebeuren.

Over polygamie is Pinas voorzichtig: in sommige dorpen komt het nog voor dat een man twee of drie vrouwen pakaa geeft, maar in stedelijke kringen roept dat vaker weerstand op en verandert de praktijk. “Het hangt van de context af en het is aan het verschuiven”, beaamt ze. Het onderzoek van het netwerk wil zulke nuances documenteren en inzichtelijk maken.

Voorafgaand aan de pakaa gaan de familie van zowel de vrouw als de man met elkaar in gesprek. De bekende Benjamin Fayah speelde de rol van oom tijdens de demonstratie.