Onzichtbare ruimte van dialoog in expo inzichtelijk gemaakt

door

‘Echte dialoog moet tot verbinding leiden’

Is het mogelijk om aan dialoog een gezicht te geven? Zou er zelfs een portret van kunnen worden gemaakt? In haar nieuwste solotentoonstelling ‘Dialogue Depicted’ (‘Dialoog Verbeeld’) onderzoekt beeldend kunstenaar Els Tjong Joe Wai hoe een abstract begrip als ‘dialoog’ visueel kan worden vertaald. In dat proces ontdekt ze een nieuwe beeldtaal waarin juist de negatieve ruimte – de ruimte tussen de vormen – de hoofdrol opeist. “Die ruimte is de dialoog. Ze verbindt, omhelst en maakt ontmoeting mogelijk”, zegt de kunstenaar.

Tekst en beeld Audry Wajwakana

Het is 9 november, de laatste dag, van de driedaagse tentoonstelling in Spice Quest. Enkele bezoekers dwalen nog rond tussen de schilderijen aan de panelen en de witte muren. Aan een smalle tafel staan kleine beschilderde plaatjes in rood, zwart en wit onder glazen panelen zorgvuldig gerangschikt, bijna als in een ritueel.

“De dialoog is misunderstood. Echte dialoog moet tot verbinding leiden”

Tjong Joe Wai buigt zich over haar werk, haar handen gaan over het glas terwijl ze praat. “Kijk, de ruimte daartussen, dat is wat wij in de schilderkunst de negatieve ruimte noemen. Maar in mijn werk is dát juist de dialoog. Die ruimte verbindt”, zegt ze, terwijl ze de abstracte witte vormen aanwijst die elkaar in het midden lijken te spiegelen tegen een rode en zwarte achtergrond.

De artiest is bekend van haar galerie Sukru Oso, die zij in 2009 oprichtte als kweekvijver voor jonge kunstenaars, na elf jaar op het Griekse schiereiland Peloponnesos te hebben gewoond en gewerkt. Ze verhuisde ernaartoe na haar opleiding aan de Ruudt Wackers Academie in Nederland.

Negatieve ruimte

Wat voor Tjong Joe Wai begon als een experiment met twee converserende figuren – mens, dier, soms een symbool – groeide uit tot een onderzoek naar wat er tussen die vormen gebeurt. Dat onderzoek ontwikkelde ze de afgelopen vier tot vijf jaar in nieuwe werken die neigen naar het abstracte en grafische.

Niet het zichtbare, maar juist het onzichtbare bleek voor haar de essentie te dragen. “De leegte tussen de vormen werd betekenisvol. Ik begreep dat dáár de dialoog zit. Die negatieve ruimte, dat onzichtbare, dat is precies wat we in het leven vaak over het hoofd zien”, verklaart ze.

In de schilderkunst verwijst ‘negatieve ruimte’ naar het wit, de leegte, de achtergrond die de vormen hun betekenis geeft. De artiest geeft die ‘leegte’ een actieve rol. “De negatieve ruimte verbindt de figuren met elkaar. Ze is begripvol, ze omhelst. Ze is altijd aanwezig, maar we zien haar zelden. In de wereld van vandaag praten we veel, maar luisteren nauwelijks. De dialoog zelf – die ruimte van luisteren en begrijpen – blijft onbenut.”

Stilte

De tentoonstelling omvatte ruim dertig werken. Schilderijen en werken op papier, deels gerecycled papier. In rood, wit en zwart ontvouwt zich een universum van ritme en herhaling, soms herkenbaar, vaak abstract.

Enkele werken, zoals ‘Between Four Nations’, geven de dialoog een politieke lading. “Daarin zitten vier overheden tegenover elkaar”, legt de kunstenaar uit. Het gaat niet meer over individuen, maar over collectieve stemmen. Over de moeizame pogingen van landen om elkaar te begrijpen.

Tjong Joe Wai’s werkwijze blijft organisch en veranderlijk. Ze werkt in series en cycli. Bekend zijn haar ‘oneliners’; minimalistische tekeningen bestaande uit één vloeiende lijn, ooit onderwerp van een eerdere solo-expositie.

In ‘Dialogue Depicted’ duiken nieuwe variaties op die techniek op, als herinneringen aan een eerdere fase in haar artistieke proces. “Ik werk met wat zich aandient. Wanneer een techniek haar zeggingskracht heeft gehad, laat ik haar los. Dan ontstaat er ruimte voor iets nieuws, soms onverwacht, maar altijd nodig”, zegt ze.

Dialoog en verbinding

Kunstliefhebber Carlo Jadnanansing vergelijkt de dialoog zoals Tjong Joe Wai in haar schilderwerken verbeeld met een gedicht van Jit Narain. “Je zou dit ook zien als een stilte tussen de regels”, meent hij. Tjong Joe Wai’s werk toont precies dat: stilte, spanning en resonantie tussen vormen.

In sommige schilderijen vloeien de contouren van twee gezichten samen tot een subtiele brug. In andere botsen kleurvlakken tegen elkaar aan. In haar werk maakt Tjong Joe Wai een duidelijk onderscheid tussen dialoog en discussie. “De bedoeling van een dialoog is dat je elkaar bereikt” zegt ze. “Een debat draait om overtuigen; vechten voor een standpunt. Maar dialoog is geen strijd, het is verbinding zoeken en in vrede verder gaan.”

Ze stoort zich aan het gemak waarmee het woord tegenwoordig wordt gebruikt. “Overal lees je dat landen, commissies of organisaties met elkaar ‘in dialoog’ zijn, maar ze komen geen stap verder. De dialoog is misunderstood. Echte dialoog moet tot verbinding leiden. Als ik met iemand in dialoog ga, wil ik er bijna zeker van zijn dat we elkaar aan het einde hebben gevonden met alle concessies die daarbij horen”, benadrukt ze.

In de expo probeert ze dat principe tastbaar te maken. “Mensen denken vaak dat het over twee individuen gaat, maar wat mij betreft zijn het net zo goed twee overheden, twee sportbonden of twee organisaties. De dialoog die ik verbeeld, gaat over collectieve stemmen die proberen elkaar te begrijpen.”

Bemiddeling en hoop

Kunstenaar en curator Miguel Keerveld, die momenteel in Brazilië woont en werkt, maar de werken in ‘Dialogue Depicted’ heeft gezien, herkent een thematische verwantschap met zijn eigen onderzoek naar het concept ‘Alakondre’ – de Sranantongo-term die letterlijk ‘alle naties’ betekent, maar in Afro-Surinaamse spirituele kunst verwijst naar de samenhang tussen land, bos, lucht en water. “Wat Tjong Joe Wai conceptualiseert, correleert sterk met Alakondre”, stelt hij.

Beide benaderingen ontmantelen volgens hem dominante perspectieven en richten zich op verbinding, pluraliteit en collectieve kracht. Voor Keerveld slaagt de artieste erin om de abstractie van dialoog te vertalen naar beelden die bemiddeling en hoop verbeelden.

Zijn bevinding is dat haar werk theorie en praktijk verenigt, het persoonlijke en het universele, het menselijke en het niet-menselijke. “In haar kunst voel ik dat we in een ‘van aangezicht tot aangezicht’-ontmoeting leren luisteren en dienen. Ze vestigt onze aandacht op waarom dialoog ertoe doet, zelfs voorbij onze verloren lichamen.”

Verantwoording

De expositie combineerde nieuwe werken met enkele oudere doeken uit 2018, oorspronkelijk gemaakt voor een project over biodiversiteit. Op die zwart-witwerken verschijnen dieren die de mens ter verantwoording roepen. “Ze wijzen hem op zijn eigen vernietigingsdrang. Hij beseft niet dat hij zichzelf aantast”, zegt ze. Hoewel de serie een ander thema heeft, sluit de boodschap naadloos aan: ook hier gaat het om verbinding tussen mens, dier, natuur.

“In de wereld van vandaag praten we veel, maar luisteren nauwelijks. De dialoog zelf – die ruimte van luisteren en begrijpen – blijft onbenut”

Opvallend veel bezoekers namen de tijd. “Eigenlijk was niemand binnen tien minuten weer weg”, klinkt Tjong Joe Wai tevreden. “Ze bleven kijken, gingen in gesprek. En dat is precies de bedoeling: dat er iets loskomt, dat er iets ontstaat tussen mensen. Dat is de dialoog.”

Met deze tentoonstelling hoopt de artiest dat de dialoog weer serieus wordt genomen. “We staan wereldwijd op een kantelpunt. Als we niet leren luisteren, stort alles in. Ik wil geen heilsoldaat zijn. Ik ben schilder, maar via mijn werk wil ik laten zien dat er nog ruimte is. Dat er stilte is en dat die stilte betekenis heeft”, besluit ze.

Bezoekers gingen na het bekijken van de schilderijen ook in gesprek met elkaar.