Hulp uit samenleving nodig in Banya onderzoek voor Unesco

door

Tekst en beeld Audry Wajwakana

Wan Rutu, de zang-, dans- en theaterafdeling van Naks, brengt sinds 2013 nieuw elan in de traditionele banya met de ‘Prisiri Banya’. De banya – een dans, een prey, een prisiri ter verering van de voorouders uit Afrika – zal komend jaar onderzocht worden in het kader van een Unesco-project.

De Naks-werkgroep Onderzoek en Behoud Banya heeft inmiddels ongeveer veertig vragen opgesteld volgens de richtlijnen van Unesco, die klaarliggen voor de adviesgroep. “Wat we nu vooral nodig hebben, is ondersteuning vanuit de gemeenschap”, zegt Mavis Leter, trekker van de werkgroep. In het Naks centrum hield zij zaterdag een presentatie over het onderzoeksproject dat tevens met podiumpresentaties van Wan Rutu (dans) en Ala Firi (zang) is gelanceerd.

“Al deze informatie wordt verzameld en gedocumenteerd in het Naks-documentatiecentrum Eu-Fri, waar het digitaal wordt verwerkt en voor iedereen toegankelijk wordt gemaakt”

Enquête

Voor het onderzoek zijn enquêteurs nodig, die het veld in gaan om met cultuurdragers te praten over het belang van het behoud van de banya als Surinaams cultureel erfgoed. Naks roept daarom vrijwilligers op om zich aan te melden als enquêteur. Zij krijgen training en begeleiding voordat ze het veld ingaan. Ook zal alles op film vastgelegd worden, als onderdeel van de documentatie.

“We willen laten zien dat de banya een bedreigd element is, en dat we er samen voor moeten zorgen dat het behouden blijft”, zegt Leter. Iedereen die geïnteresseerd is, van muzikanten tot banya-kenners, duman, of andere liefhebbers, mag zich aanmelden om mee te doen.

Naks houdt zich vanaf 2014 bezig met de inventarisatie van het Afro-Surinaamse cultureel erfgoed. Hierbij is in kaart gebracht welke elementen behouden moeten worden voor toekomstige generaties en welke bescherming nodig is om dat te waarborgen.

De inventarisatie omvat uiteenlopende domeinen, zoals kleding en sieraden, muziek, zang, dans en theater, maar ook religie, rituelen, taal, culinaire tradities en traditionele geneeswijzen. Al deze informatie wordt verzameld en gedocumenteerd in het Naks-documentatiecentrum Eu-Fri, waar het digitaal wordt verwerkt en voor iedereen toegankelijk wordt gemaakt.

Volgens Naks-voorzitter Siegmien Staphorst maakt het vrijwilligerswerk het onmogelijk om alle erfgoedelementen tegelijk te inventariseren en beschermen, waardoor het werk is verdeeld. Zo richt stichting Kaseko zich bijvoorbeeld specifiek op het muziekgenre kaseko.

Bronnen

De voorbereidingen van het banya onderzoek zijn in juni begonnen, waarbij de werkgroep zich voornamelijk bezighield met literatuuronderzoek. Leter benadrukt dat het geen wetenschappelijk onderzoek is, maar dat de werkgroep zoveel mogelijk beschikbare publicaties over de banya heeft bestudeerd. Er is op internet ook informatie te vinden, maar die is volgens haar een beetje tegenstrijdig.

De werkgroep heeft veel gehad aan de publicaties van Trudi Guda over driehonderd jaar afschaffing van de slavernij, drie eeuwen banya en de verhalen van Alex de Drie. Ook zijn andere kenners in Suriname, zoals Julien Zaalman en in Nederland zoals Henry Stephan benaderd.

De banya is in de eerste plaats een dans, een prey (religieus ritueel) en een prisiri (feest) ter verering van de voorouders die uit Afrika kwamen. Ze ontstond onder de tot slaafgemaakten, vermoedelijk tegen het einde van de slavernij en vertoont duidelijke Afrikaanse invloeden.

“De banya werd vooral uitgevoerd tijdens feesten, wanneer de plantage-eigenaar belangrijke gasten ontving, op e hoogtijdagen of na een goede oogst wanneer de tot slaafgemaakten dat met elkaar mochten vieren”

“Omdat mensen uit verschillende Afrikaanse stammen naar Suriname werden gebracht, is de dans volgens Guda in Suriname gecreëerd en ontwikkeld. Daarvóór bestond er al een vorm van banya, maar die had meer het karakter van een theatervoorstelling”, licht Leter toe. De banya werd vooral uitgevoerd tijdens feesten op de plantages, wanneer de plantage-eigenaar belangrijke gasten ontving, op sommige hoogtijdagen of na een goede oogst wanneer de tot slaafgemaakten dat met elkaar mochten vieren.

Tijdens deze bijeenkomsten heerste volgens Guda een sterke sociale sfeer. De feesten werden vaak geleid door de Sisi. Zij was de belangrijkste vrouw op de plantage, die meestal een relatie met de slaveneigenaar had en soms bij hem inwoonde. Uit die relaties kwamen vaak ook kinderen voort.

De banya omvat verschillende elementen als dans (susa, laku, kanga), muziek (soko psalm, krioro dron), theater (doe) en kleding (koto). Er wordt een onderscheid gemaakt tussen religieuze – dat bij het winti geloof hoort – en prisiri banya – waaronder de doe (theaterspel) valt. De grondgedachte van de banya prey is volgens Zaalman – zoals hij in zijn boek (2007) beschrijft – gebaseerd op vergevingsgezindheid, het zoeken naar oplossingen voor levensvraagstukken en het tonen van dankbaarheid aan degenen die opofferingsgezind waren en ons het leven hebben geschonken. Dit verwijst naar de voorouders.

In 2013 herintroduceerde Wan Rutu de banya dans als sociale dansstijl en organiseert jaarlijks een prisiri banya, telkens met een ander thema. Dit jaar is dat op 25 november. Tijdens deze bijeenkomsten staan dans, muziek en kleding centraal, maar vooral de gemeenschap. Zo krijgt de Banya-dans opnieuw een prominente plek, op een toegankelijk en feestelijke manier. Het gaat bij Prisiri Banya vooral om plezier en samenzijn.

In 2023 kreeg de Banya dans al een prominente plaats tijdens de eerste Afro-Surinaamse dansconferentie die door Naks was georganiseerd. De jongeren presenteerden de dansstijl toen ook aan breed publiek, waarmee zij bijdroegen aan nationale en internationale erkenning van deze traditionele dans. “Dus het is niet zo dat we dit jaar pas mee bezig zijn. We zijn er eigenlijk al heel lang mee bezig”, benadrukt Leter.

Analyse en presentatie

De werkgroep zal zich de komende tijd vooral richten op de voorbereiding en uitvoering van het veldonderzoek dat volgend jaar begint. De onderzoeksresultaten zullen geanalyseerd en vervolgens tijdens een seminar worden gepresenteerd. Op basis van de discussies zal een actieplan worden opgesteld, waaronder de aanmelding van de banya op de Nationale Inventarislijst van beschermd cultureel erfgoed.

“Het is voor ons ontzettend belangrijk dat ook jongeren hierbij centraal staan,” benadrukt Leter. Het hele proces wordt gedocumenteerd in een film en zal worden ingediend bij het ministerie van Onderwijs, Wetenschap en Cultuur. Aan het einde van het traject volgt een projectplan dat ter goedkeuring aan Unesco zal worden aangeboden.