BESCHOUWING — De landbouwproefkonijnen van Suriname

door

Op een moment waarop Nederland steeds kritischer kijkt naar zijn koloniale verleden, is er een boek uitgekomen over de Toegoenezen, een kleine Javaanse gemeenschap met Portugese wortels. Hoe met hen in het verleden is omgegaan, verdient absoluut geen schoonheidsprijs: zij werden na veel omzwervingen zo’n zestig jaar geleden uiteindelijk door de Hollanders als landbouwproefkonijnen naar Suriname gestuurd om op de vervallen plantage Slootwijk, in het district Commewijne, een experiment uit te voeren. Dit mislukte.

Tekst Armand Snijders

Beeld privécollectie

In zijn jongste werk ‘De Toegoenezen. Kinderen van het kolonialisme’ heeft historicus Ewout van der Horst een vrijwel onbekend hoofdstuk uit de Nederlandse koloniale geschiedenis onder de aandacht gebracht. Het boek vertelt het verhaal van de Toegoenezen die door de eeuwen heen een opmerkelijke reis maakten: van slavernij in de Portugese koloniën naar Java en Nieuw-Guinea, via Nederland naar Suriname en uiteindelijk weer naar Nederland.

“Bovendien hadden Surinamers in eerste instantie geen trek in ‘die mensen die door Nederland worden geholpen en die onze banen inpikken”

De Toegoenezen stammen af van vrijgelaten slaaf gemaakten van het Nederlandse handelsbedrijf Vereenigde Oostindische Compagnie. Ze waren oorspronkelijk van Portugese en gemengde afkomst en vestigden zich in 1661 op Java in de buurt van Batavia, het huidige Jakarta.

Keroncong muziek

De tot het protestantisme overgegane katholieke gemeenschap kwam onder meer in Toegoe terecht, waar de Toegoenezen ook hun naam aan danken. Het dorpje lag gedurende de natte tijd van het jaar geïsoleerd in moerassig gebied en kon mede daardoor een eigen cultuur ontwikkelen. Een belangrijk aspect hiervan was bijvoorbeeld de keroncong muziek (lees ‘krontjong’) met Portugese invloeden die er ontstond.

Ze leefden eeuwenlang relatief geïsoleerd, maar werden door de Indonesiërs beschouwd als bruine Hollanders en met de nek aangekeken. Ze vreesden daardoor wel altijd discriminatie en vervolging. Deze angst nam toe tijdens de onafhankelijkheidsstrijd van Nederlands-Indië na de Tweede Wereldoorlog, waarin Toegoenezen loyaal waren aan het Nederlandse gezag.

Het onbekende Suriname

Toen Indonesië na de vrijheidsoorlog in 1949 zelfstandig werd, vluchtten veel Toegoenezen naar Nieuw-Guinea, dat nog onder het Koninkrijk der Nederlanden viel. Gedurende ongeveer twaalf jaar leidden ze een separaat bestaan in Hollandia, het latere Jayapura, op Nieuw-Guinea. Toen in 1962 dit koloniale gebiedsdeel aan Indonesië werd overgedragen, besloot het overgrote deel van de Toegoenezen daar te vertrekken.

Ze werden tijdelijk opgevangen in het verre Nederland. Op 20 november 1962 werd de gemeenschap na een zeer kort verblijf in de Willem de Zwijger-kazerne overgebracht naar woonoord Pieterberg in Westerbork. Het was een zeer koude winter en de ouderen wilden naar de vertrouwde warmte en het voor hen onbekende Suriname leek ze wel iets. De Nederlandse overheid ging akkoord, maar stelde aan de nieuwe migratie wel een voorwaarde: alle Toegoenezen moesten mee en van iedereen werd verwacht dat zij in Suriname zouden meewerken op de plantage.

(lees verder onder de )

Toegoenezen in Westerbork, Nederland, in de winter van 1963.

Toegoe Kondre

Op 5 april 1963 vertrokken ze weer vanuit Nederland. De Nederlandse regering had speciaal voor de Toegoenezen de voormalige suikerplantage Slootwijk in Commewijne gekocht, met de bedoeling dat zij daar – à la de boeroes een eeuw eerder – een nieuw bestaan zouden opbouwen. De plaats werd door Surinamers omgedoopt tot Toegoe Kondre.

Aanvankelijk waren de 170 Toegoenezen die zich er vestigden heel enthousiast over deze plek, maar de slechte voorbereidingen door de Hollanders – ook à la de boeroes – leidden er al snel toe dat de gedwongen pioniers zich in dit landbouwexperiment doodongelukkig voelden. De plantage bleek verwaarloosd te zijn. Veel van de huizen die er stonden waren afgebroken.

(lees verder onder de )

Enkele mannelijke Toegoenezen op plantage Slootwijk.

Terug naar Nederland

Bovendien hadden Surinamers in eerste instantie geen trek in ‘die mensen die door Nederland worden geholpen en die onze banen inpikken’. Bij aankomst was het voor de Toegoenezen gelijk al een deceptie. Ze werden opgevangen in provisorisch getimmerde woningen en er werden schotten geplaatst in de oude koloniale gebouwen die als kamers dienden. Het waren zeer zware jaren waarin het voor vooral de ouderen enorm afzien was.

Na een aantal mislukte oogsten kwamen ze tot de conclusie dat ze weg wilden. In 1967 slaagden ze erin om dankzij de hulp van de Evangelische Broedergemeente in Suriname en Zustergemeente in Zeist, de vijfde en laatste trek in het bestaan van de kleine gemeenschap te maken. Met het vrachtschip Oranje-Nassau werden de Toegoenezen weer naar Amsterdam vervoerd. De Nederlandse overheid verstrekte ze uiteindelijk een Nederlands paspoort en de gezinnen werden verspreid over het land gehuisvest.

“De Toegoenezen werden door de Hollanders als landbouwproefkonijnen naar Suriname gestuurd om op de vervallen plantage Slootwijk, in het district Commewijne, een experiment uit te voeren”

Doorwerking koloniale besluitvorming

Wat het boek ‘De Toegoenezen. Kinderen van het kolonialisme’ bijzonder maakt, is de manier waarop het de doorwerking van koloniale besluitvorming in individuele levens zichtbaar maakt. Van der Horst combineert gedegen historisch onderzoek met persoonlijke getuigenissen, waardoor het boek niet alleen informatief is, maar ook diep menselijk. De lezer wordt geraakt door de verhalen over ontworteling, identiteit en veerkracht, iets dat ook een deel van de Surinamers – in weliswaar andere vorm – heeft ervaren.

Tegelijkertijd stelt de schrijver scherpe vragen over de rol van de Nederlandse overheid. Hij schrijft met empathie en urgentie, zonder zijn wetenschappelijke distantie te verliezen. Zijn stijl is helder en toegankelijk, wat het boek geschikt maakt voor een breed publiek – van historici tot geïnteresseerde lezers in postkoloniale vraagstukken. Het is niet alleen een historisch werk, maar levert ook een bijdrage aan het maatschappelijke debat over erkenning en herstel.

Kinderen van de Toegoenezen te Slootwijk in district Commewijne.